1. Czym jest zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK)?
Ta sekcja wprowadza w podstawowe zagadnienia dotyczące ZZSK. Dowiesz się tutaj, czym dokładnie charakteryzuje się ta choroba, jakie są jej historyczne nazwy oraz jakie grupy osób są najbardziej narażone na jej rozwój. Prezentowane dane epidemiologiczne, wraz z omówieniem czynników genetycznych, takich jak antygen HLA-B27, pomogą zrozumieć skalę problemu oraz biologiczne podłoże tego schorzenia. Interaktywne wykresy dodatkowo zilustrują kluczowe statystyki, ułatwiając ich przyswojenie i zrozumienie kontekstu.
1.1. Definicja i charakterystyka choroby Bechterewa
Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa (ZZSK), historycznie znane również jako choroba Bechterewa, jest przewlekłą chorobą zapalną należącą do grupy spondyloartropatii. Schorzenie to charakteryzuje się pierwotnym zajęciem stawów kręgosłupa, w szczególności stawów krzyżowo-biodrowych, oraz więzadeł i pierścieni włóknistych kręgosłupa. Postępujący proces zapalny może prowadzić do stopniowego zrastania się (kostnienia) kręgów, co skutkuje utratą elastyczności i znacznym ograniczeniem ruchomości kręgosłupa.
Należy podkreślić, że ZZSK nie ogranicza się wyłącznie do kręgosłupa. Choroba może również obejmować inne stawy, takie jak stawy biodrowe, barkowe czy kolanowe (stawy obwodowe), a także manifestować się objawami pozastawowymi, dotyczącymi na przykład narządu wzroku (zapalenie błony naczyniowej oka), serca czy płuc. Tak szerokie spektrum możliwych objawów wskazuje, że ZZSK jest chorobą o charakterze systemowym, a nie jedynie schorzeniem ograniczonym do układu kostno-stawowego.
Choroba częściej dotyczy mężczyzn, u których obserwuje się również tendencję do cięższego przebiegu i szybszej progresji zmian strukturalnych w kręgosłupie.
1.2. Epidemiologia i znaczenie społeczne
Częstość występowania ZZSK w populacji europejskiej szacuje się na 0,3-0,5%, natomiast w Polsce liczbę chorych ocenia się na około 38 tysięcy osób. Globalne dane wskazują na rozpowszechnienie rzędu 0,2-1,4%. Choroba najczęściej rozpoczyna się w trzeciej dekadzie życia, czyli u osób poniżej 30. roku życia, choć pierwsze objawy mogą pojawić się również u młodzieży lub, sporadycznie, po 40. roku życia.
ZZSK stanowi istotny problem zdrowia publicznego, głównie ze względu na fakt, że dotyka osoby młode, w okresie ich największej aktywności zawodowej i społecznej. Prowadzi to do znaczących strat ekonomicznych, m.in. z powodu absencji chorobowej, obniżonej produktywności oraz kosztów leczenia i rehabilitacji. Dodatkowym wyzwaniem jest często opóźniona diagnoza, sięgająca nawet 7-10 lat od wystąpienia pierwszych objawów. Ten długi okres niepewności i braku celowanego leczenia nie tylko pogarsza rokowanie i zmniejsza szanse na utrzymanie pełnej sprawności, ale także potęguje negatywne skutki społeczno-ekonomiczne choroby, zanim jeszcze pacjent trafi pod specjalistyczną opiekę reumatologiczną.
W Polsce liczbę chorych na ZZSK szacuje się na około 38 tysięcy osób, co podkreśla wagę problemu w skali kraju.
1.3. Płeć a ZZSK – różnice w przebiegu
ZZSK występuje 2 do 3 razy częściej u mężczyzn niż u kobiet. Ponadto, u mężczyzn choroba często ma cięższy przebieg, z większym nasileniem zmian w kręgosłupie osiowym i szybszą progresją do jego usztywnienia.
U kobiet natomiast objawy mogą być bardziej nietypowe, co czasami skutkuje opóźnieniem w postawieniu diagnozy. Przebieg choroby u kobiet bywa łagodniejszy, z mniejszą tendencją do zajmowania kręgosłupa osiowego, a częstszym zajęciem stawów obwodowych (np. kolan, bioder) lub odcinka szyjnego kręgosłupa jako pierwszej manifestacji. Ciąża i poród zazwyczaj nie wpływają negatywnie na przebieg ZZSK, ani choroba nie ma istotnego wpływu na przebieg ciąży, jednak wymaga to indywidualnej oceny i opieki reumatologicznej.
- Mężczyźni chorują 2-3 razy częściej niż kobiety.
- U mężczyzn choroba ma często cięższy przebieg z większym nasileniem zmian w kręgosłupie.
- U kobiet objawy mogą być bardziej nietypowe, a przebieg łagodniejszy, częściej z zajęciem stawów obwodowych lub odcinka szyjnego.
1.4. Rola antygenu HLA-B27 i innych czynników ryzyka
Najsilniejszym znanym czynnikiem genetycznym predysponującym do rozwoju ZZSK jest obecność antygenu zgodności tkankowej HLA-B27. Stwierdza się go u około 90-95% pacjentów rasy białej cierpiących na ZZSK, podczas gdy w populacji ogólnej tej rasy występuje on u około 8% osób. Z tego względu antygen HLA-B27 jest uznawany za ważny marker genetyczny tej choroby.
Należy jednak podkreślić, że sama obecność antygenu HLA-B27 nie jest równoznaczna z zachorowaniem na ZZSK; większość nosicieli tego antygenu nigdy nie rozwija objawów choroby. Sugeruje to, że do zainicjowania procesu chorobowego konieczne są dodatkowe czynniki, prawdopodobnie środowiskowe (np. infekcje bakteryjne układu pokarmowego lub moczowo-płciowego) lub inne czynniki genetyczne. Dodatni wynik badania w kierunku HLA-B27 nie przesądza więc o rozpoznaniu ZZSK ani go nie wyklucza, jeśli inne kryteria nie są spełnione. Niemniej jednak, badanie to jest pomocne w ocenie ryzyka zachorowania i może wspierać diagnozę we wczesnym, nieradiograficznym stadium choroby.
Inne czynniki ryzyka obejmują wywiad rodzinny – ryzyko zachorowania jest znacznie wyższe u osób, których bliscy krewni chorują na ZZSK. Coraz więcej dowodów wskazuje na znaczenie mikrobiomu jelitowego oraz przebytych infekcji bakteryjnych jako potencjalnych wyzwalaczy choroby u osób predysponowanych genetycznie.
Obecność HLA-B27 jest silnym markerem genetycznym, ale do rozwoju choroby potrzebne są prawdopodobnie dodatkowe czynniki środowiskowe i genetyczne.
2. Objawy i rozpoznanie ZZSK
W tej sekcji szczegółowo przyjrzymy się typowym i mniej charakterystycznym objawom ZZSK, począwszy od wczesnych, często subtelnych symptomów, aż po manifestacje choroby w jej zaawansowanych stadiach. Zrozumienie charakteru bólu zapalnego krzyża oraz możliwych objawów pozastawowych jest kluczowe dla wczesnego podejrzenia choroby i skierowania pacjenta do specjalisty. Omówione zostaną również metody diagnostyczne, w tym kryteria klasyfikacyjne, znaczenie badań obrazowych (RTG, MRI) oraz badań laboratoryjnych, podkreślając centralną rolę lekarza reumatologa w procesie diagnostycznym.
2.4. Zajęcie innych stawów i narządów (manifestacje pozastawowe)
Proces zapalny w ZZSK nie ogranicza się wyłącznie do kręgosłupa. U około 30% pacjentów dochodzi do zapalenia stawów obwodowych, najczęściej są to duże stawy, takie jak stawy biodrowe, kolanowe czy barkowe. Częstym objawem jest również zapalenie przyczepów ścięgnistych (enthesitis), np. w okolicy ścięgna Achillesa czy rozcięgna podeszwowego, powodujące ból i tkliwość.
Istotnym problemem klinicznym są manifestacje pozastawowe. Najczęstszą z nich jest zapalenie błony naczyniowej oka (obejmujące tęczówkę i/lub ciałko rzęskowe), które występuje u około 25-30% chorych. Objawia się ono bólem oka, zaczerwienieniem, światłowstrętem i pogorszeniem ostrości widzenia. Nieleczone lub nawracające zapalenie błony naczyniowej oka może prowadzić do trwałego uszkodzenia wzroku, a nawet jego utraty, co znacząco wpływa na jakość życia i zdolność do pracy. Dlatego też objawy oczne wymagają pilnej konsultacji okulistycznej!
Zapalenie stawów obwodowych
Dotyczy ok. 30% pacjentów. Najczęściej zajęte są stawy biodrowe, kolanowe, barkowe, skokowe. Może przebiegać asymetrycznie, dotyczyć kilku stawów (oligoarthritis).
Zapalenie przyczepów ścięgnistych (Enthesitis)
Bardzo częsty objaw, nawet u 70% pacjentów. Typowe lokalizacje to przyczep ścięgna Achillesa do kości piętowej, rozcięgno podeszwowe, przyczepy więzadeł do miednicy.
Zapalenie błony naczyniowej oka (Uveitis anterior)
U ok. 25-30% chorych, często nawracające. Objawy: ból oka, zaczerwienienie, światłowstręt, pogorszenie widzenia. Wymaga pilnej konsultacji okulistycznej i leczenia!
Zmiany sercowo-naczyniowe
U ok. 10% pacjentów. Mogą obejmować zapalenie aorty wstępującej, niedomykalność zastawki aortalnej, zaburzenia przewodnictwa w sercu (np. bloki przedsionkowo-komorowe).
Inne rzadsze objawy
W płucach mogą rozwijać się zmiany o charakterze włóknienia, zlokalizowane głównie w szczytach. Rzadziej opisywanym, ale poważnym powikłaniem, jest skrobiawica (amyloidoza) nerek, prowadząca do ich niewydolności. Mogą również występować nieswoiste zapalenia jelit.
3. Metody leczenia ZZSK
Ta sekcja przedstawia kompleksowe podejście do leczenia ZZSK, które jest chorobą przewlekłą i wymaga długoterminowej strategii terapeutycznej. Omówione zostaną główne cele terapii oraz różne jej formy: niefarmakologiczne (w tym kluczowa rola systematycznej fizjoterapii, kinezyterapii i edukacji pacjenta), farmakologiczne (począwszy od leków pierwszego rzutu, jak NLPZ, poprzez leki modyfikujące przebieg choroby, aż po nowoczesne terapie biologiczne i celowane inhibitory JAK) oraz, w wybranych, rzadkich przypadkach, leczenie operacyjne. Zwrócimy również uwagę na znaczenie regularnego monitorowania skuteczności i bezpieczeństwa stosowanej terapii.
3.3. Leczenie farmakologiczne – od NLPZ po terapie celowane
Farmakoterapia w ZZSK ma na celu kontrolę bólu i stanu zapalnego, a w przypadku nowszych leków, także modyfikację przebiegu choroby i spowolnienie progresji zmian strukturalnych. Wybór leczenia zależy od aktywności choroby, dominujących objawów oraz odpowiedzi na wcześniejsze terapie.
Niesteroidowe Leki Przeciwzapalne (NLPZ)
Przykłady: Ibuprofen, Diklofenak, Naproksen, Meloksykam, Celekoksyb, Etorykoksyb.
Rola: Pierwszy rzut leczenia. Kontrola bólu, sztywności, stanu zapalnego. Zaleca się stosowanie ciągłe, w pełnych dawkach terapeutycznych, a nie tylko doraźnie. Regularne stosowanie NLPZ może spowalniać progresję radiologiczną choroby (powstawanie syndesmofitów).
Uwagi: Ryzyko działań niepożądanych ze strony przewodu pokarmowego (owrzodzenia, krwawienia), układu sercowo-naczyniowego (nadciśnienie, zawał serca) i nerek przy długotrwałym stosowaniu. Konieczne monitorowanie i ewentualne stosowanie leków osłonowych na żołądek.
Ważnym elementem terapii jest również profilaktyka i leczenie osteoporozy, która często współistnieje z ZZSK. Stosuje się suplementację wapnia i witaminy D, a w razie potrzeby bisfosfoniany lub inne leki antyresorpcyjne.
4. Życie z ZZSK – dieta, aktywność i wsparcie
Życie z zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa wymaga od pacjentów nie tylko regularnego leczenia farmakologicznego i rehabilitacji, ale także aktywnego zaangażowania w modyfikację stylu życia. Odpowiednia dieta, systematyczna aktywność fizyczna, dbałość o prawidłową postawę oraz unikanie czynników zaostrzających chorobę są równie istotne dla długoterminowych wyników terapii i utrzymania dobrej jakości życia. Nie można również zapominać o aspektach psychospołecznych i wpływie choroby na pracę zawodową.
4.1. Zalecenia dietetyczne i suplementacja
Odpowiednio zbilansowana dieta może wspierać leczenie ZZSK poprzez działanie przeciwzapalne oraz dostarczanie niezbędnych składników odżywczych, zwłaszcza wapnia i witaminy D, kluczowych w profilaktyce osteoporozy. Zaleca się dietę zbliżoną do śródziemnomorskiej.
👍 Co włączyć do diety:
- Duże ilości warzyw i owoców (zwłaszcza kolorowych, bogatych w antyoksydanty i błonnik).
- Produkty pełnoziarniste (pieczywo razowe, grube kasze, brązowy ryż).
- Chude białko (ryby, drób, nasiona roślin strączkowych).
- Tłuste ryby morskie (makrela, łosoś, śledź – źródło kwasów omega-3 o działaniu przeciwzapalnym).
- Zdrowe tłuszcze roślinne (oliwa z oliwek extra virgin, olej lniany, awokado, orzechy, nasiona).
- Produkty bogate w wapń (nabiał niskotłuszczowy, zielone warzywa liściaste, wzbogacane produkty roślinne, migdały).
- Produkty fermentowane wspierające zdrowie jelit (kefir, jogurt naturalny, kiszonki).
- Odpowiednie nawodnienie (minimum 2 litry płynów dziennie, głównie woda).
👎 Czego unikać/ograniczać:
- Cukier prosty i słodycze (działanie prozapalne).
- Nadmierne spożycie soli (zatrzymuje wodę, może wpływać na ciśnienie).
- Wysoko przetworzona żywność (fast food, gotowe dania, słone przekąski, produkty z długą listą dodatków).
- Tłuszcze trans (obecne w utwardzonych tłuszczach roślinnych, margarynach twardych, wyrobach cukierniczych).
- Nadmiar tłuszczów nasyconych i omega-6 (czerwone mięso, tłuste wędliny, niektóre oleje roślinne np. słonecznikowy, kukurydziany w nadmiarze).
- Używki: alkohol (zwłaszcza w nadmiarze), papierosy (bezwzględnie!), nadmiar kawy.
- Produkty bogate w kwas szczawiowy (np. szpinak, szczaw, botwina) – z umiarem, ze względu na ryzyko kamicy nerkowej i ograniczanie wchłaniania wapnia.
- Rośliny psiankowate (pomidory, papryka, ziemniaki, bakłażan) – obserwacja indywidualnej tolerancji, niektórzy pacjenci zgłaszają nasilenie objawów; jednak dla większości są one cennym źródłem składników odżywczych.
Suplementacja wapnia i witaminy D jest często rekomendowana, zwłaszcza w okresie jesienno-zimowym (witamina D) oraz przy niedostatecznym spożyciu wapnia w diecie. Decyzję o suplementacji należy podjąć po konsultacji z lekarzem.
5. Postępy i badania w terapii ZZSK
Badania nad zesztywniającym zapaleniem stawów kręgosłupa są prowadzone intensywnie na całym świecie, co przekłada się na coraz lepsze zrozumienie patogenezy choroby oraz rozwój nowych, bardziej skutecznych i bezpiecznych metod leczenia. Krajobraz terapeutyczny ZZSK dynamicznie ewoluuje, dając nadzieję na dalszą poprawę jakości życia pacjentów. Ta sekcja rzuca światło na aktualne kierunki badań klinicznych, nowe cele molekularne oraz innowacyjne podejścia terapeutyczne. Omówiona zostanie również rola polskich towarzystw naukowych i instytucji w adaptacji światowych standardów oraz dostępność nowoczesnych terapii w Polsce.
5.1. Aktualne badania kliniczne i nowe cele terapeutyczne
Obecnie w różnych fazach badań klinicznych znajduje się wiele obiecujących leków i interwencji terapeutycznych dla pacjentów z osiową spondyloartropatią (axSpA), w tym z ZZSK. Badania koncentrują się na nowych celach molekularnych, takich jak inhibitory IL-23 (np. risankizumab), podwójne inhibitory IL-17A i IL-17F (np. bimekizumab), czy różne inhibitory kinaz Janusowych (JAK). Prowadzone są również badania nad optymalizacją istniejących terapii i oceną długoterminowej skuteczności. Poniżej wybrane przykłady (kliknij, aby rozwinąć):
Prowadzone są też badania nad optymalizacją istniejących terapii, poszukiwaniem biomarkerów predykcyjnych odpowiedzi na leczenie oraz oceną długoterminowej skuteczności i bezpieczeństwa nowych leków.
6. Wsparcie i zasoby dla pacjentów z ZZSK w Polsce
Życie z przewlekłą chorobą, jaką jest zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, stanowi duże wyzwanie nie tylko w aspekcie medycznym, ale również psychospołecznym. Dlatego tak ważne jest istnienie systemu wsparcia dla pacjentów i ich rodzin. W Polsce rozwija się infrastruktura pomocowa, obejmująca organizacje pacjenckie, dostępne zasoby informacyjne oraz nowoczesne narzędzia cyfrowe, które mogą pomóc w codziennym zarządzaniu chorobą, edukacji oraz poprawie jakości życia.
6.1. Organizacje pacjenckie – głos chorych
Organizacje pacjenckie odgrywają nieocenioną rolę w edukacji, rzecznictwie oraz tworzeniu społeczności osób dotkniętych ZZSK. Do najważniejszych należą:
- Stowarzyszenie Chorych na ZZSK i Osób ich Wspierających (www.zzsk.org.pl): Jest to organizacja non-profit, której działalność opiera się na pracy wolontariuszy. Współpracuje z innymi stowarzyszeniami i organizacjami działającymi na rzecz osób chorych, dostarczając rzetelnych informacji, organizując spotkania edukacyjne i grupy wsparcia. (Adres strony: www.zzsk.org.pl - należy zweryfikować aktualność i działanie strony).
- Ogólnopolskie Stowarzyszenie Młodych z Zapalnymi Chorobami Tkanki Łącznej „3majmy się razem” (www.3majmysierazem.pl): Choć obejmuje szerszą grupę chorób zapalnych, aktywnie działa również na rzecz pacjentów z ZZSK. Stowarzyszenie jest zaangażowane w kampanie edukacyjne (np. „RZS. Porozmawiajmy”) i jest partnerem inicjatyw takich jak aplikacja "PoSTAW się chorobie". Posiada oddziały w różnych miastach, np. we Wrocławiu. (Adres strony: www.3majmysierazem.pl - należy zweryfikować aktualność).
6.3. Aplikacje mobilne wspierające pacjentów
Nowoczesne technologie oferują nowe narzędzia wspierające pacjentów w codziennym zarządzaniu chorobą:
Aplikacja "PoSTAW się chorobie"
Dedykowana pacjentom z ZZSK oraz łuszczycowym zapaleniem stawów (ŁZS). Ma ona pełnić rolę asystenta w zarządzaniu chorobą, dostarczając informacji edukacyjnych, narzędzi do monitorowania objawów i aktywności choroby, a także przypomnień o lekach czy wizytach. Kampania związana z aplikacją jest wspierana przez firmę Novartis, a jej partnerem jest m.in. Stowarzyszenie "3majmy się razem".
Dostępność i funkcje aplikacji należy sprawdzić w sklepach z aplikacjami (Google Play, App Store).
Aplikacja RheumaBuddy
Przeznaczona głównie dla osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS) i młodzieńczym idiopatycznym zapaleniem stawów (MIZS), jednak jej funkcje, takie jak dzienniczek objawów, monitorowanie samopoczucia, bólu, zmęczenia, snu, aktywności fizycznej oraz możliwość łączenia się z innymi pacjentami, mogą być również przydatne dla osób z ZZSK, szczególnie z towarzyszącym zapaleniem stawów obwodowych.
Dostępność i funkcje aplikacji należy sprawdzić w sklepach z aplikacjami.
Współpraca między organizacjami pacjenckimi, firmami farmaceutycznymi i środowiskiem medycznym jest kluczowa dla skutecznego docierania z rzetelną informacją i praktycznym wsparciem do szerokiego grona pacjentów. Takie inicjatywy mogą przyczyniać się do lepszego zrozumienia choroby i większej motywacji do przestrzegania zaleceń terapeutycznych.